در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی‌اکبر عالمیان، پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد جامعة المصطفی(ص)، به تحلیل و تبیین این ابعاد پرداخته‌ایم. ایشان معتقد است این خطبه، به‌ویژه در بیان ابعاد روحی و اجتماعی پیامبر اسلام(ص)، یکی از مهم‌ترین اسناد در تاریخ اسلام به شمار می‌رود.

شخصیت فردی پیامبر اسلام(ص) از دیدگاه حضرت زهرا(س)

دکتر عالمیان با اشاره به اهمیت خطبه فدکیه می‌گوید: خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) به‌طور خاص در معرفی شخصیت پیامبر اسلام(ص) از نگاه یک عضو خانواده نبوت، یعنی از دیدگاه حضرت زهرا(س) که خود در کنار پیامبر(ص) بزرگ شده‌ است، اهمیت ویژه‌ای دارد. این خطبه نه تنها از یک زاویه فردی به شخصیت پیامبر(ص) پرداخته، بلکه پیامبر اسلام(ص) را به‌عنوان الگوی اجتماعی، فرهنگی و دینی برای امت اسلامی معرفی می‌کند و با دقت و توجه به متن آن می‌توان به عمق شخصیت پیامبر(ص) پی برد.

او به ویژگی‌های فردی رسول خدا(ص) اشاره کرده و توضیح می‌دهد: یکی از ویژگی‌های برجسته پیامبر(ص) که حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه به آن اشاره می‌کند، نام‌گذاری ایشان توسط خداوند است. حضرت زهرا(س) می‌فرماید: «وَ سَمَّاهُ قَبْلَ أَنِ اجْتَبَلَهُ»؛ خداوند متعال پیش از تولد حضرت رسول(ص)، ایشان را نام‌گذاری کرده است که اشاره به جایگاه ویژه حضرت نزد خداوند دارد. ویژگی دیگر، قبض روح کریمانه و مهربانانه رسول‌الله(ص) توسط خداوند است. حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه می‌فرماید: «ثُمَّ قَبَضَهُ اللهُ إِلَیْهِ قَبْضَ رَأْفَةٍ وَ اخْتِیَارٍ، وَ رَغْبَةٍ وَ إِیْثَارٍ بمحمدٍ» که به معنای قبض روح حضرت رسول(ص) با رأفت و محبت الهی است. حضرت فاطمه(س) همچنین در خطبه فدکیه به مقام عبودیت حضرت محمد(ص) پیش از رسالت اشاره کرده و می‌فرماید: «أَشْهَدُ أَنَّ أَبِی مُحَمَّدا(ص) عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ» که به وضوح نشان می‌دهد حضرت رسول(ص) پیش از آنکه به مقام رسالت برسد، همواره در مقام بندگی و عبودیت محض نسبت به خداوند متعال قرار داشته است.

مقام مصطفایی و رسالت پیامبر(ص) در خطبه فدکیه

این پژوهشگر تاریخ اسلام یادآور می‌شود: مقام مصطفایی حضرت رسول(ص) از دیگر ویژگی‌های برجسته‌ای است که حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه به آن اشاره کرده و می‌فرماید «وَ اصْطَفَاهُ قَبْلَ أَنْ ابْتَعَثَهُ» و نیز «اخْتَارَهُ وَ انْتَجَبَهُ قَبْلَ أَنْ أَرْسَلَهُ» به این معنا که حضرت رسول(ص) پیش از بعثت به‌طور خاص توسط خداوند انتخاب و برگزیده شدند. حضرت زهرا(س) در ادامه به مقام رسالت پیامبر اسلام(ص) نیز اشاره کرده و می‌فرماید: «صَلَّی اللَّهُ عَلَی أَبِی نَبِیِّهِ وَ أَمِینِهِ» که در آن تأکید می‌شود پیامبر(ص) به‌عنوان رسول خدا و واسطه انتقال وحی و پیام‌های الهی به مردم شناخته می‌شود.

دکتر عالمیان بیان می‌کند: یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته شخصیت پیامبر(ص) در خطبه فدکیه، امانت‌داری ایشان در پذیرش وحی الهی است؛ «صَلَّی اللَّهُ عَلَی أَبِی نَبِیِّهِ وَ أَمِینِهِ» اشاره به امین بودن حضرت رسول(ص) در دریافت و ابلاغ وحی الهی دارد. آن حضرت امین وحی بود و هیچ‌گاه در ابلاغ رسالت الهی دچار خطا یا نقص نشد. حضرت فاطمه(س) همچنین در خطبه فدکیه به تبعیت حضرت محمد(ص) از آیات الهی اشاره کرده و می‌فرماید: «سُبْحَانَ الله مَا کَانَ أَبِی رَسُولُ الله(ص) عَنْ کِتَابِ اللهِ صَادِفًا وَ لَا لِأَحْکَامِهِ مُخَالِفًا» یعنی پیامبر(ص) همواره در پیروی از قرآن و احکام الهی ثابت‌قدم بود و هیچ‌گاه از دستورهای الهی سرپیچی نکرد. در نهایت ایشان با اشاره به آیه شریفه ۱۶ سوره نمل در مورد ارث گذاشتن پیامبران می‌فرماید: «وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ دَاوُود» که به‌طور ضمنی ادعا مبنی بر اینکه پیامبران ارث نمی‌گذارند را رد می‌کند. حضرت فاطمه(س) با بیان این ویژگی‌ها، جایگاه حقیقی پیامبر اسلام(ص) را برای جامعه روشن و ایشان را الگویی کامل برای تمام مسلمانان معرفی می‌کند.

شخصیت اجتماعی پیامبر اسلام(ص) از دیدگاه حضرت زهرا(س)

عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه با اشاره به اینکه حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه ویژگی‌های اجتماعی برجسته رسول خدا(ص) را به‌طور مختصر و جامع بیان می‌کند، می‌افزاید: یکی از ویژگی‌های مهم دیگری که حضرت فاطمه(س) به آن اشاره می‌کند، مقام هدایت‌گری پیامبر اسلام(ص) است. ایشان می‌فرماید: «وَ قَامَ فِی النَّاسِ بِالْهِدَایَةِ وَ أَنْقَذَهُمْ مِنَ الْغَوَایَةِ وَ بَصَّرَهُمْ مِنَ الْعَمَایَةِ وَ هَدَاهُمْ إِلَی الدِّینِ الْقَوِیمِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی الطَّرِیقِ الْمُسْتَقِیمِ». این عبارت بیانگر آن است حضرت رسول(ص) برای هدایت مردم قیام کرد و آنان را از گمراهی نجات داد و به راه راست هدایت کرد. ویژگی دیگر، مقام انذار پیامبر(ص) است «فَبَلَّغَ الرِّسَالةَ صَادِعاً بِالنِّذَارَةِ»، ایشان به‌عنوان هشداردهنده‌ای بزرگ، پیام خداوند را به مردم رساند و آنان را از عواقب خطرناک معصیت آگاه کرد. حضرت فاطمه(س) در ادامه به رهایی بخشیدن جامعه از ظلمت و جهالت توسط پیامبر(ص) اشاره می‌کند: «فَرَأَی الْأُمَمَ فِرَقاً فِی أَدْیَانِهَا، عُکَّفاً عَلَی نِیرَانِهَا، عَابِدَةً لِأَوْثَانِهَا...».

دکتر عالمیان اظهار می‌کند: حضرت فاطمه(س) همچنین در فدکیه به غمخواری و مهربانی حضرت رسول(ص) با امت اشاره کرده و می‌فرماید: «قَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ...». از ویژگی‌های برجسته حضرت محمد(ص) که حضرت فاطمه(س) در خطبه به آن اشاره می‌کند، روش دعوت ایشان به دین است. رسول‌الله(ص) با برهان و موعظه نیکو مردم را به راه خدا دعوت می‌کرد. حضرت فاطمه(س) می‌فرماید: «دَاعِیاً إِلَی سَبِیلِ رَبِّهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ». حضرت زهرا(س) همچنین در خطبه به مقابله با مشرکان و کفار توسط پیامبر(ص) اشاره می‌کند: «مَائِلًا عَنْ مَدْرَجَةِ الْمُشْرِکِینَ ضَارِبًا ثَبَجَهُمْ...» در نهایت نیز حضرت فاطمه(س) به شجاعت و از بین بردن هیمنه گردن‌کشان توسط حضرت رسول(ص) اشاره می‌کند و می‌فرماید: «یجف الْأَصْنَامَ‌ وَ یَنْکُثُ الْهَامَ...». پیامبر(ص) با شجاعت خود در نبردهای مختلف، بت‌ها را شکست و مردم را از شر بت‌پرستی نجات داد. این ویژگی‌های اجتماعی حضرت محمد(ص) که فاطمه زهرا(س) در خطبه فدکیه بیان کرد، تصویری جامع از شخصیت اجتماعی پیامبر(ص) به‌عنوان رهبر، هدایتگر و مبارز با ظلم و فساد نشان می‌دهد.

تحول در جامعه جاهلی از نگاه حضرت فاطمه(س)

این استاد حوزه و دانشگاه تصریح می‌کند: حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه ضمن بیان ویژگی‌های شخصی و اجتماعی پیامبر اسلام(ص)، به تحلیل و ترسیم وضعیت جامعه جاهلی و نقش تحولی حضرت محمد(ص) در اصلاح آن می‌پردازد و به طور مفصل وضعیت مردم پیش از بعثت را بیان کرده و می‌فرماید آنان در وضعیتی اسفناک به سر می‌بردند. در این دوران، مردم در آستانه سقوط و نابودی قرار داشتند و حتی هر دشمنی می‌توانست آنان را به راحتی نابود کند. از آنجا که زندگی ایشان پر از ضعف و استضعاف بود، خداوند با بعثت پیامبر(ص) آنان را از این وضع نجات داد و سبب رهایی آنان از گمراهی و ذلت شد.

او یادآور می‌شود: حضرت فاطمه(س) در ادامه، آثار بعثت پیامبر(ص) را برمی‌شمارد. با آمدن پیامبر(ص)، شب تاریک (شرک) به وسیله نور صبح (توحید) روشن و حق از باطل جدا شد. در نتیجه، شیاطین و نفاق شکست خوردند و مردم به کلمه اخلاص ایمان آوردند. این تحولات نه تنها در بعد دینی، بلکه در زندگی اجتماعی و فردی مردم نیز تأثیر گذاشت و آنان را از دوران جهالت و فقر معنوی رهایی بخشید. در این راستا، حضرت فاطمه(س) به آیه ۲۶ سوره انفال اشاره و یادآوری می‌کند تمام این تغییرات به واسطه حضرت محمد(ص) رخ داد. حضرت فاطمه(س) به مأموریت‌های الهی پیامبر(ص) نیز اشاره کرده و می‌فرماید خداوند حضرت محمد(ص) را برای تمام کردن امر الهی و اجرای حکم الهی مبعوث کرد. ایشان آمده بود انسان‌ها را به کمال انسانی برساند و این کمال تنها در بندگی خدا و رهایی از بندگی طاغوت‌هاست، همان‌طور که در آیه ۳۶ سوره نحل آمده است «و به سوی خداوند دعوت کنید و تنها از طواغیت بپرهیزید».

فتنه‌ستیزی علی(ع) و تحول اجتماعی پیامبر(ص)

دکتر عالمیان در پایان تأکید می‌کند: حضرت فاطمه(س) به گونه‌های مختلف دشمنان پیامبر(ص) اشاره می‌کند که با وی به مخالفت برخاستند. این دشمنان شامل افراد بی‌منطق و متهور از مشرکان، درندگان عرب، متمردان اهل کتاب، شیاطین و مشرکان یاوه‌گو می‌شوند. حضرت فاطمه(س) تأکید می‌کند در برابر این فتنه‌ها، حضرت علی(ع) همواره در کنار پیامبر(ص) قرار می‌گرفت و با شجاعت و فداکاری خود، فتنه‌ها را خاموش می‌کرد. این فداکاری‌های حضرت علی(ع) در مبارزه با دشمنان پیامبر(ص) و مقابله با مشکلات از جنبه‌های برجسته شخصیت او است که حضرت فاطمه(س) در خطبه خود به آن اشاره می‌کند. در مجموع، حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه به وضوح نشان می‌دهد بعثت پیامبر اسلام(ص) تحول عظیمی در جامعه جاهلی ایجاد کرد و ایشان نه تنها از بعد دینی، بلکه از نظر اجتماعی نیز نقشی کلیدی در اصلاح جامعه ایفا کردند.